Strefa Nauczyciela: Język kaszubski

W Ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 2005 r. język kaszubski uzyskał oficjalny status „języka regionalnego”. Według definicji zawartej w „Europejskiej karcie języków regionalnych lub mniejszościowych” to język, tradycyjnie używany na terenie państwa przez mniejszą liczebnie od reszty grupę obywateli, różniący się od oficjalnego języka urzędowego oraz niebędący dialektem oficjalnego języka tego państwa, ani też językiem migrantów. 

Język kaszubski należy do języków zachodniosłowiańskich (inaczej lechickich), podobnie jak język polski, czeski, słowacki, dolnołużycki, górnołużycki i wymarły już język połabski. We wczesnym średniowieczu różnice w tej rodzinie językowej były niewielkie. Uległo to zmianie w ciągu kolejnych wieków przez zróżnicowanie geograficzne i polityczną odmienność losów użytkowników tych etnolektów. Większość cech charakterystycznych dla języka kaszubskiego wykształciła się do XV stulecia.

Kaszubi mieli i mają świadomość odrębności swojego języka od mowy sąsiadów – czy to od języka polskiego, czy też od dolnoniemieckiego (różnych jego dialektów) i niemieckiego języka standaryzowanego – choć wszystkie one wywierały wpływ na kaszubszczyznę. W połowie XIX stuleciu, dzięki Florianowi Ceynowie (1817-1881), zaczął kształtować się kaszubski język literacki. Liczni uczeni, przedstawiciele zarówno zachodniej Europy, ja i Rosjanie, a także niektórzy badacze Polscy, jak na przykład Stefan Ramułt (1859-1913), już dwa wieku temu nie mieli wątpliwości co do językowego statusu mowy Kaszubów.

Kaszubi mieli i mają świadomość odrębności swojego języka od mowy sąsiadów – czy to od języka polskiego, czy też od dolnoniemieckiego (różnych jego dialektów) i niemieckiego języka standaryzowanego – choć wszystkie one wywierały wpływ na kaszubszczyznę. W połowie XIX stuleciu, dzięki Florianowi Ceynowie (1817-1881), zaczął kształtować się kaszubski język literacki. Liczni uczeni, przedstawiciele zarówno zachodniej Europy, ja i Rosjanie, a także niektórzy badacze Polscy, jak na przykład Stefan Ramułt

W II Rzeczpospolitej oraz w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, język kaszubski przyporządkowano jako dialekt do polszczyzny. Miało to oczywisty związek z uwarunkowaniami historycznymi i politycznymi. Zmiana w tym zakresie nastąpiła po roku 1989, gdy w Polsce dokonała się demokratyczna przemiana, a Kaszubi uzyskali prawo do nauczania języka kaszubskiego w szkołach i używania go w mediach i w przestrzeni publicznej.

Pierwsze ślady pisanego języka kaszubskiego znane są z tekstów religijnych powstałych w dobie Reformacji. Ich autorami byli pastorzy kościoła ewangelickiego, którzy zgodnie z podstawową zasadą protestantyzmu, starali się dotrzeć do swoich wiernych w Bytowie, Gardnie, Smołdzinie i wielu innych parafiach na Kaszubach, w ich własnym języku.

Za najstarszy drukowany tekst kaszubski uznaje się zbiór kościelnych pieśni , tłoczonych w 1586 roku w Gdańsku, które z niemieckiego przetłumaczył pastor Szymon Krofey, a który nosi tytuł: „Duchowne Piesnie D. Marcina Luthera ÿ ÿnßich naboznich mężów. Zniemieckiego w Slawięsky ięzik wilozone Przes Szymana Krofea,sluge slowa Bozego w Bytowie”.

Z 1643 r. pochodzi z kolei „Mały Catechism Niemiecko Wándalski abo Słowieƒki (to jeƒtá z Niemieckiego języká w Słowieƒki wystáwion)” autorstwa innego pastora Michała Pontanusa.

Od czasu ukazania się w połowie XIX wieku pierwszych tekstów literackich, świadomie tworzonych w języku kaszubskim, aż po dzień dzisiejszy, ortografia kaszubska przechodzi nieustanną ewolucję. Za prof. Jerzym Trederem, autorem książki „Spòdlowô Wiédza ò kaszëniznie” (Gdańsk 2014), w można wyróżnić cztery jej podstawowe fazy rozwojowe:

1. etymologiczną F. Ceynowy, 2. fonetyczną (H. Derdowski), 3. etymologiczno-fonetyczną (Młodokaszubi i np. ks. B. Sychta, Zrzeszyńcy), 4. etymologiczną opartą na zasadach pisowni z 1974 r. (E. Breza i J. Treder) i porozumieniu środowiska piszących po kaszubsku zawartym w 1996 r., która przez większość uważana jest za oficjalnie obowiązującą.

Dla piszących i czytających teksty w języku kaszubskim sposób zapisywania najważniejszych cech języka mówionego jest rzeczą niezwykle istotną. Chodzi bowiem o to, by oddać jak najwięcej z bogactwa dialektalnego kaszubszczyzny. Etymologiczny zapis dźwięków, które są różnie artykułowane, w różnych zakątkach Kaszub, pozwala – zdaniem językoznawcy J. Tredera – każdemu czytelnikowi na realizację ich w takiej wymowie, jaką posługuje się na co dzień.

Prace nad ostatecznym kształtem kaszubskiej ortografii wydają się być wciąż nie zakończone, pojawiają się nowe propozycje zapisów charakterystycznych dla języka dźwięków. Żadna ortografia (w żadnym języku) nie oddaje chyba faktycznej wymowy głosek i spółgłosek, ale użytkownicy każdego języka dążą do zapisanie go w ortografii, którą sami wypracowują i zmieniają, i tak jest również w przypadku Kaszubów.

Ponieważ kaszubski język literacki nie jest jeszcze do końca znormalizowany (stworzony według jednego standardu), nie posiada on jednej normatywnej gramatyki. Niemniej jednak istnieje kilka ważnych dzieł w tym zakresie, które pozwalają prześledzić jej historyczny rozwój.

Podwaliny gramatyczne pod język, który stał się początkiem kaszubszczyzny literackiej, położył Florian Ceynowa wydając w 1879 r. w Poznaniu „Zarés do Grammatikj Kaŝébsko-słovjnskjè mòvé”. Całość jest napisana po niemiecku, ale przykłady i ich tekstowe rozwinięcie jest po kaszubsku. W latach 1927-1937 ukazała się „Gramatyka pomorska” Friedricha Lorentza. Wciąż pozostaje ona jedyną gramatyką powstałą po przebadaniu nie tylko tekstów literackich (powstałych do 1910 r.) lecz także użytkowników 76 gwar kaszubskich.

Edward Breza i Jerzy Treder, językoznawcy związani z Uniwersytetem Gdańskim, stworzyli w 1981 r. „Gramatykę kaszubską. Zarys popularny”. Dziedzinę tę badają współcześni językoznawcy, w tym Marek Cybulski, Lechosław Jocz i Hanna Makurat, która w 2017 r. opublikowała efekt swoich prac w książce „Gramatika kaszëbsczégò jãzëka”.

Badacze literatury kaszubskiej definiują ją współcześnie poprzez kryterium języka. Pierwsze próby własnego piśmiennictwa Kaszubów datują się na drugą połowę XVI wieku (zob. zakładka Zabytki piśmiennictwa). Alfabet, ortografię i pierwszą gramatykę stworzył dla kaszubszczyzny Florian Ceynowa. On także w opublikował pierwsze literackie teksty kaszubskie w latach czterdziestych XIX stulecia.

Kaszubskojęzyczna poezja, proza i dramat rozwinęły się na przestrzeni minionych prawie 180 lat. Podstawową funkcją tej literatury, od samych jej początków, aż po dzień dzisiejszy wydaje się być zachowanie własnego „ja” Kaszubów, którzy dzięki więzi wywodzącej się z dziedzictwa kulturowego, są odrębną wspólnotą etniczną. To, co pochodzi z pradawnej spuścizny, a przetrwało w samym języku, obyczajach, wierzeniach, symbolach, zostało odbite w twórczości rodzimych pisarzy.

By dowiedzieć się więcej o autorach i głównych motywach literatury kaszubskiej, warto sięgnąć po następujące opracowania: „Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny” (Poznań 1950) – A. Bukowski, „Historia literatury kaszubskiej” (Gdańsk 1982) – F. Neureiter, „Współczesna literatura kaszubska 1945-1980″ (Warszawa 1986) – J. Drzeżdżon, „Tatczëzna. Literackie przestrzenie Kaszub” (Gdańsk-Słupsk 2011) – A. Kuik-Kalinowska, „Vademecum kaszubskie – Literatura kaszubska” (Gdańsk 2018) – A. Kuik-Kalinowska, D. Kalinowski.